Σύνδεσμος Αποφοίτων Ιωνιδείου Σχολής Πειραιά

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΧΟΛΕΙΑ

ΠΙΛΟΤΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ

                                                                                                            Αθανάσιος Δάλλας

π. Πρόεδρος Αποφοίτων Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων

Τρία σχολεία μέσης εκπαίδευσης μπορούν να διεκδικήσουν τον τίτλο Ιστορικά Πρότυπα Σχολεία, η Ζωσιμαία Σχολή Ιωαννίνων (το αρχαιότερο από τα εν λειτουργία σχολείο της επικράτειας), η Βαρβάκειος Σχολή Αθηνών και η Ιωνίδειος Σχολή Πειραιά. Αυτά τα σχολεία αριθμούν ζωή μεγαλύτερη των 150 ετών και η ιστορία τους έχει καταστεί αναπόσπαστο τμήμα της ιστορίας του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους.

 Η Ελλάδα, αμέσως μετά την απελευθέρωση της, προσπαθούσε να στηθεί στα πόδια της, να οργανωθεί σαν κράτος και να διαμορφώσει τη εθνική της συνείδηση και την πολιτιστική της ταυτότητα. Πρωταρχικός στόχος παρέμενε πάντα η μόρφωση του λαού, αλλά τα χρήματα που διέθετε η πατρίδα δεν επαρκούσαν ούτε καν για την περίθαλψη των οικογενειών των  θυμάτων του αγώνα. Τότε εκδηλώθηκε το μεγάλο πατριωτικό κίνημα των Εθνικών Ευεργετών. Μυημένοι οι περισσότεροι στη Φιλική εταιρεία και διαποτισμένοι από το πνεύμα και τα οράματα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού διέθεσαν τεράστιες περιουσίες για την μόρφωση και την πνευματική ανύψωση του γένους.

Οι αδελφοί Ζωσιμάδες ιδρύουν το 1828 στην γενέτειρά τους, τα σκλαβωμένα ακόμη Γιάννινα, τη “Ζωσιμαία Σχολή”, χρηματοδοτούν τη “Ελληνική βιβλιοθήκη” του Αδαμάντιου Κοραή και την δωρεάν διανομή βιβλίων στους δασκάλους και στους μαθητές όλων των σχολείων της ελεύθερης Ελλάδας, διαθέτουν τους οικονομικούς πόρους για την έκδοση της Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας και προσφέρουν την, εκ 15.000 περίπου νομισμάτων, “Αρχαιολογική Συλλογή” τους επί της οποίας βασίστηκε η ίδρυση του Νομισματικού Μουσείου της Αθήνας.

Στον Πειραιά ιδρύεται το 1847 η Ιωνίδειος Σχολή με χρήματα που προσέφερε ο Κωνσταντίνος Ιωνίδης και στην Αθήνα το 1854 ιδρύεται η Βαρβάκειος Σχολή με πόρους που διατέθηκαν από τον Ιωάννη Βαρβάκη  “διά νά διδάσκηται καί μαθητεύηται ή νεαρά έλληνική νεολαία πρός μίμησιν τών πρώτων αίώνων».

 Αυτά τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, αν και λειτούργησαν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο και σε αστικά κέντρα με διαφορετική – από άποψη κοινωνική, πολιτιστική και οικονομική – σύνθεση πληθυσμού, κατόρθωσαν να αναπτύσσονται συνεχώς και να προσφέρουν – για περισσότερα από 150 χρόνια – σπουδαίο εκπαιδευτικό έργο. Προσπαθώντας να ερμηνεύσουμε αυτό το φαινόμενο και να εντοπίσουμε τα κοινά γνωρίσματα και χαρακτηριστικά αυτών των σχολείων, καταλήγουμε στις παρακάτω διαπιστώσεις: 

ü      Ο Νικόλαος Ζωσιμάς, ο Κωνσταντίνος Ιωνίδης και ο Ιωάννης Βαρβάκης διέθεσαν τα χρήματά τους για την οικοδόμηση των διδακτηρίων και για την κάλυψη των λειτουργικών δαπανών των σχολείων, καθορίζοντας στις διαθήκες τους τους φορείς και τον τρόπο διαχείρισης της περιουσίας των εκπαιδευτηρίων. Είναι άξιο θαυμασμού το ότι τα συγκεκριμένα κληροδοτήματα είναι σήμερα ιδιαίτερα ενεργά και παραγωγικά και, επί πλέον, διαθέτουν μία αξιοσέβαστη ακίνητη περιουσία.

ü      κατ’ εντολή των διαθετών η μόρφωση παρείχετο δωρεάν σε όλα τα ελληνόπουλα, χωρίς κοινωνικές ή άλλου είδους διακρίσεις.  

ü      οι ίδιοι οι διαθέτες και στη συνέχεια οι διαχειριστές των κληροδοτημάτων τους αποφάσισαν, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στη σημειολογία, να στεγάσουν τα διδακτήρια σε σπουδαία και μεγαλοπρεπή οικοδομήματα.

ü      η εκπαιδευτική πολιτική και η φιλοσοφία λειτουργίας των σχολείων είχαν προσδιοριστεί από τους ιδρυτές τους και απέβλεπαν στην ουσιαστική μόρφωση και καλλιέργεια των μαθητών.

ü      σε εκτέλεση των καταστατικών όρων των ιδρυμάτων το διδακτικό προσωπικό επιλέγονταν με ιδιαίτερα αυστηρά κριτήρια και τελούσε υπό συνεχή έλεγχο και αξιολόγηση. Οι καθηγητές που δίδασκαν στα σχολεία ήταν οι καλύτεροι καθηγητές της εποχής.

ü      είναι αυτονόητο ότι οι μαθητές, για να ανταποκριθούν στις υψηλές απαιτήσεις των σχολείων, έπρεπε να διαθέτουν την αντίστοιχη ικανότητα και να επιδεικνύουν την ανάλογη επιμέλεια. Με το πέρασμα των χρόνων, όταν αυξήθηκε πολύ ο αριθμός των υποψηφίων μαθητών, καθιερώθηκε το σύστημα των εισαγωγικών εξετάσεων ώστε να επιλέγονται οι ικανότεροι απ’ αυτούς.     

ü      με τα χρόνια, οικοδομήθηκε σταδιακά μία εκπαιδευτική παράδοση που αποτελούσε το σημείο αναφοράς για την περαιτέρω βελτίωση και εξέλιξη αυτών των διδακτηρίων. Κάθε Γυμνασιάρχης μαζί με το διδακτικό προσωπικό φιλοδοξούσαν να παράγουν έργο σημαντικότερο απ’ αυτό του παρελθόντος και να αναδείξουν μαθητές ακόμη πιο σπουδαίους και με μεγαλύτερη προκοπή. Αυτή η αυτοτροφοδοτούμενη άμιλλα, πιστεύω, ότι συνέβαλε αποφασιστικά στην ανάδειξη αυτών των σχολείων σε πολύ σημαντικά και περιώνυμα εκπαιδευτικά ιδρύματα.

ü      η προσφορά των αποφοίτων αυτών των σχολείων στην κοινωνία και το έθνος ήταν πολύ μεγάλη, έτυχε της κοινής αναγνώρισης και προσέδωσε αδιαμφισβήτητο κύρος στη Ζωσιμαία, στην Ιωνίδειο και στη Βαρβάκειο.

 Συνοψίζοντας τα όσα ανέφερα προηγουμένως, διαπιστώνεται ότι η επιτυχής πορεία και των τριών ιστορικών Γυμνασίων της χώρας, βασίστηκε – διοικητικά, οργανωτικά και εκπαιδευτικά – στις ίδιες αρχές και στους ίδιους κανόνες, δηλαδή:

• Διοίκηση των σχολείων από αυτόνομο – κατά το μάλλον ή ήττον – φορέα βάσει συγκεκριμένων εκπαιδευτικών και διαχειριστικών αρχών
• Διασφάλιση, μέσω των Κληροδοτημάτων, των αναγκαίων οικονομικών πόρων
• Παροχή των υπηρεσιών δωρεάν, χωρίς κοινωνικές ή άλλου είδους διακρίσεις
• Στέγαση των εκπαιδευτηρίων σε επαρκή και μεγαλοπρεπή κτίρια
• Πρόγραμμα σπουδών υψηλών απαιτήσεων
• Επιλογή καθηγητών και μαθητών βάσει αυστηρών και αντικειμενικών κριτηρίων και συνεχής αξιολόγηση διδασκόντων και διδασκομένων
• Αξιοποίηση του στοιχείου της παράδοσης ως σημείου αναφοράς για σύγκριση, αξιολόγηση και βελτίωση των επιδόσεων του σχολείου
• Καθολική αναγνώριση, από την κοινωνία, του θετικού τους έργου

 Παρ’ όλο ότι, μετά από πολλές δεκαετίες αυτόνομης πορείας, τα ιστορικά Γυμνάσια εντάχθηκαν διοικητικά στον ενιαίο κορμό της κρατικής εκπαίδευσης συνέχιζαν να  λειτουργούν, μέχρι το 1985, με τα περισσότερα ποιοτικά χαρακτηριστικά του παρελθόντος και να αποτελούν – λιγότερο ή περισσότερο – το σημείο αναφοράς για τη δημόσια εκπαίδευση, ιδιαίτερα δε για την ίδρυση των Πανεπιστημιακών Πειραματικών Σχολείων και των Προτύπων εξαταξίων Γυμνασίων (δεν υπήρχε τότε ο διαχωρισμός σε Γυμνάσια και Λύκεια). Παρ’ όλο ότι τα Πανεπιστημιακά Σχολεία διαφοροποιούνταν από τα υπόλοιπα σχολεία ως προς την εφαρμογή πειραματικών μεθόδων διδασκαλίας, στη κοινή συνείδηση είχαν καθιερωθεί σαν Πρότυπα σχολεία διότι λειτουργούσαν κατ’ αναλογία με αυτά (παροχή παιδείας υψηλού επιπέδου, επιλογή καθηγητών και μαθητών κ.λ.π.) 

Ο θεσμός των Προτύπων Γυμνασίων καθιερώθηκε το 1936, και με τον Α.Ν. 247 αναβαθμίστηκαν σε Πρότυπα 120 Γυμνάσια της επικράτειας, που θα λειτουργούσαν πλέον “κατά παρέκκλισιν του εν λοιποίς γυμνασίοις εφαρμοζομένου προγράμματος”.

Τα τρία ιστορικά Γυμνάσια υπήχθησαν στο νέο θεσμικό πλαίσιο αργότερα, η Ζωσιμαία και η Βαρβάκειος το 1937 και η Ιωνίδειος το 1946. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να γίνει μία  ενδιαφέρουσα και σημαντική παρατήρηση: τα Ιστορικά Σχολεία προϋπήρξαν των Προτύπων, αποτέλεσαν το υπόδειγμα για την δημιουργία των Προτύπων σχολείων και το καθένα απ’ αυτά είχε δημιουργήσει την δική του ιστορία και τη δική του εκπαιδευτική παράδοση

Εκτός από τα 120 σχολεία του 1936 και τα τρία Ιστορικά Σχολεία, ονομάστηκαν Πρότυπα τέσσερα ακόμη Γυμνάσια που – με τον ένα ή τον άλλο τρόπο – διέθεταν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά: το 1937 η Κοργιαλένειος – Αναργύρειος Σχολή Σπετσών (είχε ιδρυθεί το 1927 και υποστηρίζονταν οικονομικά από το ομώνυμο κληροδότημα), το 1946 το Γυμνάσιο Αριστούχων “Ανάβρυτα”, που ιδρύθηκε την ίδια χρονιά με πρωτοβουλία της τότε βασιλικής οικογενείας και το 1972 η Ευαγγελική Σχολή Ν. Σμύρνης η οποία είχε ιδρυθεί το 1934 σε ανάμνηση της ιστορικής Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης και το Β’ Γυμνάσιο Πατρών (δεν γνωρίζω το σκεπτικό στο οποίο βασίστηκε η απόφαση αναβάθμισης του).

Το Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών ιδρύθηκε το 1929 και το αντίστοιχο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε το 1934 και λειτουργούσαν σε ομοιόμορφο περιβάλλον μαθητών με υψηλές επιδόσεις που επιλέγονταν με εξετάσεις. Το στοιχείο αυτό αποτελεί και την ουσιαστική διαφορά τους από τα σημερινά Πειραματικά Γυμνάσια και Λύκεια, όπου οι πειραματικές έρευνες γίνονται σε αντιπροσωπευτικό και τυχαίο δείγμα μαθητών.

 Ερχόμαστε τώρα στη περίοδο κατά την οποία αποδομείται σταδιακά ο θεσμός των προτύπων σχολείων, δηλαδή από το 1975 μέχρι το 1985. Ποια από τα 120 Πρότυπα Γυμνάσια που δημιουργήθηκαν συλλήβδην το 1936 συνέχιζαν να λειτουργούν μέχρι τότε ως Πρότυπα; Κα – νέ – να! (απ’ όσα γνωρίζω μοναδική – σχετική – εξαίρεση αποτέλεσε το 1^ο Γυμνάσιο Πλάκας που λειτούργησε σαν Πρότυπο μέχρι το 1964). Ως Πρότυπα – με την ουσιαστική έννοια του όρου – συνέχιζαν να λειτουργούν μόνο τα τρία Ιστορικά Σχολεία, τα Ανάβρυτα, η Ευαγγελική Σχολή, το Πρότυπο Γυμνάσιο Πατρών και τα Πειραματικά των Πανεπιστημίων Αθηνών και Θεσσαλονίκης (η Κοργιαλένειος – Αναργύρειος Σχολή Σπετσών έπαψε να λειτουργεί σαν σχολείο από το 1983).

Έτσι λοιπόν, με την κατάργηση αυτής καθαυτής της αντίληψης του θεσμού των Προτύπων σχολείων, “μαζί με τα ξερά κάηκαν και τα χλωρά” και η Γεραρά Ζωσιμαία Σχολή, η Βαρβάκειος Σχολή και η Ιωνίδειος Σχολή τερμάτισαν άδοξα την μακρά τους πορεία ως σπουδαία διδακτήρια, με ανεκτίμητη προσφορά στην νεολαία μας, στην πατρίδα μας και στο λαό μας.

 Σε κάθε σύγχρονη κοινωνία, όπως η ελληνική, θα πρέπει να διασφαλίζεται η δυνατότητα πρόσβασης σε σχολεία παροχής παιδείας υψηλών απαιτήσεων σε όλους τους πολίτες και όχι μόνο σ’ αυτούς που έχουν την οικονομική δυνατότητα να πληρώνουν τα δίδακτρα των ακριβών ιδιωτικών σχολείων. Με τη λειτουργία των Δημοσίων Πρότυπων Σχολείων ικανοποιείται η βασική δημοκρατική απαίτηση για παροχή ίσων ευκαιριών  στο σύνολο των πολιτών και ιδιαίτερα στους οικονομικά ή κοινωνικά ασθενέστερους.  

Σήμερα αναγνωρίζεται απ’ όλους η ανάγκη αναβάθμισης της παιδείας και, 25 χρόνια μετά την κατάργηση των Προτύπων σχολείων, διαπιστώνεται ότι το έλλειμμα των καλών δημόσιων σχολείων κάθε άλλο παρά ωφέλησε την κοινωνία μας.

Επειδή θεωρούμε ότι, αντί να αναλωνόμαστε σε ατέρμονες συζητήσεις και θεωρητικές προσεγγίσεις του προβλήματος, θα ήταν προτιμότερο να προχωρήσουμε στην επεξεργασία και εφαρμογή πρακτικών και αποδοτικών λύσεων, προτείνουμε τα εξής:

►    το εγχείρημα για την αναβάθμιση της παιδείας να ξεκινήσει από την επαναλειτουργία των Δημόσιων Προτύπων Γυμνασίων και Λυκείων

►    η απόφαση αυτή μπορεί να ληφθεί και να εφαρμοστεί άμεσα και ανεξάρτητα από την έκβαση του, εν εξελίξει, διαλόγου για την παιδεία. Τα Ιστορικά Πρότυπα σχολεία λειτουργούσαν στο παρελθόν – και πιστεύουμε ότι έτσι θα πρέπει να λειτουργήσουν και στο μέλλον – συμπληρωματικά στο εκάστοτε ισχύον εκπαιδευτικό σύστημα και κατά την βέλτιστη εκδοχή του.

►    για την ορθή και επιτυχή εφαρμογή ενός προηγμένου και αναβαθμισμένου εκπαιδευτικού συστήματος  απαιτείται η ικανοποίηση πολλών και σημαντικών προϋποθέσεων (διοικητικών, οικονομικών, διαχειριστικών, επιστημονικών, εκπαιδευτικών κ.λ.π.). Δεν πρέπει όμως να επαναληφθούν τα σφάλματα του παρελθόντος. Η γενικευμένη εφαρμογή του συστήματος, χωρίς σοβαρή μελέτη και προγραμματισμό,  είναι βέβαιο ότι θα οδηγήσει το εγχείρημα σε μαρασμό ή αποτυχία, όπως ακριβώς συνέβη και με τα 120 πρότυπα σχολεία του 1936.

►    Το σύστημα των Προτύπων να εφαρμοστεί στην αρχή, πιλοτικά, στα Πρότυπα Σχολεία που λειτουργούσαν μέχρι το 1985 δηλαδή στη Ζωσιμαία Σχολή Ιωαννίνων, στη Βαρβάκειο Σχολή Αθηνών, στην Ιωνίδειο Σχολή Πειραιά, στα Ανάβρυτα, στην Ευαγγελική Σχολή Ν. Σμύρνης, στο Πρότυπο (σήμερα Πειραματικό) Πατρών και στα Πειραματικά των Πανεπιστημίων Αθηνών και Θεσσαλονίκης. Αργότερα, όταν αποκτηθεί από την εκπαιδευτική κοινότητα η απαιτούμενη εμπειρία, ας επεκταθεί η εφαρμογή του θεσμού σταδιακά και σε άλλα σχολεία.

  Η πρόταση για πιλοτική εφαρμογή του συστήματος στα συγκεκριμένα σχολεία της χώρας βασίζεται στo ότι δεν πρόκειται για προνομιακή επιλογή, αλλά για πράξη επαναφοράς στο προγενέστερο  θεσμικό και εκπαιδευτικό καθεστώς. Πέραν τούτου με μια επιλογή, βάσει αντικειμενικών ιστορικών και εκπαιδευτικών κριτηρίων, αποτρέπεται ο κίνδυνος εμπλοκής λόγω πληθώρας αιτημάτων με τοπικιστικά χαρακτηριστικά (π.χ. γιατί στην Πάτρα και όχι στη Λαμία, γιατί στη Θεσσαλονίκη και όχι στο Ηράκλειο κ.ο.κ.).

Ιδιαίτερα όμως για τα τρία ιστορικά Πρότυπα Σχολεία επικαλούμαστε και τα εξής πρόσθετα και σημαντικά επιχειρήματα:

α)  ικανοποιείται χρόνιο αίτημα των τοπικών κοινωνιών οι οποίες και θα στηρίξουν έμπρακτα το εγχείρημα. Επισημαίνουμε πως, μετά από διετή διάλογο από τις στήλες του περιοδικού του Συλλόγου μας, ελήφθη  απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Ιωαννίνων στην οποία διατυπώνεται ομόφωνα το αίτημα για την επαναλειτουργία της Προτύπου Ζωσιμαίας Σχολής.

β) οι Σύλλογοι των αποφοίτων της Ζωσιμαίας, του Βαρβακείου και της Ιωνιδείου υποστηρίζουν έντονα, εδώ και πολλά χρόνια, το αίτημα για την επαναλειτουργία των σχολείων τους ως Προτύπων. Οι απόφοιτοι αυτών των σχολείων κατέχουν εξέχουσες θέσεις στην επιστημονική, κοινωνική, πνευματική και πολιτική ζωή του τόπου, οι περισσότεροι απ’ αυτούς συντηρούν με πάθος την ιστορική μνήμη των σχολείων τους και είναι βέβαιο ότι θα συμβάλλουν αποφασιστικά στην επιτυχή έκβαση του εγχειρήματος.

γ) όπως προαναφέρθηκε, τα Κληροδοτήματα Νικολάου Ζωσιμά, Κωνσταντίνου Ιωνίδη και Ιωάννη Βαρβάκη είναι ενεργά, διαθέτουν σημαντική περιουσία σε ακίνητα και μετοχές και εποπτεύονται – διοικητικά και διαχειριστικά – από τον ίδιο φορέα που θα αναλάβει τον σχεδιασμό και υλοποίηση των πιλοτικών Προτύπων Σχολείων, δηλαδή από το Υπουργείο Παιδείας. Με την συνεισφορά των εσόδων των Κληροδοτημάτων υπέρ των σχολείων διασφαλίζονται οι, απολύτως αναγκαίοι, πρόσθετοι οικονομικοί πόροι.

δ) τέλος, ίσως,  το πιο σημαντικό απ’ όλα !

     Οι εθνικοί μας ευεργέτες αφιέρωσαν τη ζωή τους στο έθνος και στήριξαν οικονομικά την εκπαιδευτική αναγέννηση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Ο σεβασμός της βούλησης των διαθετών αποτελεί ιστορικό και ηθικό χρέος της πολιτείας. Δανείζομαι ένα απόσπασμα από τον λόγο που εκφώνησε ο Σπυρίδων Λάμπρος κατά τον εορτασμό της εκατονταετηρίδος της Ζωσιμαίας Σχολής, για να υπενθυμίσω στην πολιτεία ότι επί τέλους η Ζωσιμαία Σχολή – το ίδιο ισχύει και για τ’ άλλα δύο ιστορικά σχολεία – δικαιούται να “συγκομίση τας ευλογίας του Πανελληνίου επί ταις υπηρεσίαις ας παρέσχεν εν ημέραις άλλως πονηραίς εις την ελληνικήν Πατρίδα”.

  Πιστεύω ότι τώρα είναι η πιο κατάλληλη στιγμή.