ΨΗΓΜΑΤΑ ΜΝΗΜΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΣΤΟΝ ΠΕΙΡΑΙΑ
Γιάννης Σακελλαράκης (αποφ.55) Καθηγητής Προιστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
ΨΗΓΜΑΤΑ ΜΝΗΜΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΣΤΟΝ ΠΕΙΡΑΙΑ
Με την μαγικότερη ίσως ανθρώπινη νοητική λειτουργία μετά την φαντασία, κι εννοώ την μνήμη, από την οδό Πραξιτέλους, μεταφέρομαι μερικές δεκάδες μέτρα μακρύτερα, στην οδό Σωτήρος, όπως επέμεναν τότε οι Πειραιώτες να την αποκαλούν, παρά την πολιτική μετονομασία της σε οδό Μακένζυ Κίνγκ. Στην οδό Σωτήρος ήταν το Πρότυπο Γυμνάσιο Αρρένων Πειραιώς, το σημερινό Ιωνίδειο, ένα από τα τρία καλλίτερα ελληνικά δημόσια Γυμνάσια εκείνων των χρόνων, μαζί με το Βαρβάκειο και το Πρότυπο Γυμνάσιο της Αθήνας. Εγώ, ήμουν, λοιπόν, μαθητής στο Πρότυπο Γυμνάσιο Αρρένων Πειραιώς.
Είναι γνωστή η αλλόκοτη λειτουργία της μνήμης, οι συνειρμοί που τροφοδοτούνται ξαφνικά από μια λέξη που ακούστηκε, από μια φευγαλέα ομοιότητα που συναντά το μάτι, από μια γεύση, κάποια αφή, ακόμη κι από μια μυρωδιά, και φαντάζεσθε τον καταιγισμό από τις προσωπικές μνήμες που με κατακλύζουν κάθε σπάνια, δυστυχώς, φορά που βρίσκομαι στον Πειραιά. Ευτυχώς δεν με διακατέχει κι απόψε νοσταλγία και δεν πρόκειται να επιδιώξω να ζωντανέψω τον Πειραιά που βίωσα τότε, κι ούτε ακόμη ν’ αφηγηθώ ένα νυχτερινό ψάρεμα στην Πειραϊκή, ή τις πρώτες κινηματογραφικές ταινίες που είδα στο Χάι-Λάιφ, κατά καιρούς τότε και Σινεάκ. Προτιμώ να προσπαθήσω να ενδοσκοπήσω, να αποπειραθώ να διακριβώσω κάποια αυτοβιογραφικά στοιχεία από την μαθητική ζωή μου. Προτιμώ να προσπαθήσω να περιορισθώ στο δικό μου χωροχρονικό παρελθόν, κι από το πλήθος των αναμνήσεων να ξεχωρίσω λίγα μόνο στοιχεία, αυτά που ίσως με έκαναν αυτό που είμαι τώρα.
Φυσικά η παιδεία κυριαρχεί στη διαμόρφωση του χαρακτήρα καθενός, κι έτσι κι εγώ ανατρέχω στα πειραϊκά γυμνασιακά μου χρόνια, που διαμόρφωσαν, νομίζω, τον φιλέρευνο χαρακτήρα μου, την ακόρεστη μανία μου για το διάβασμα. Από τότε ακολουθώ αδιάλειπτα μια καθηγητική συμβουλή προς μαθητές: «Aν δεν έχετε χρήματα να αγοράζετε βιβλία, να στέκεστε στις προθήκες των βιβλιοπωλείων και να διαβάζετε τους τίτλους των βιβλίων». Η συμβουλή αυτή δεν με οδήγησε μόνο στην βιβλιοθήκη του Γυμνασίου και στην πάμπλουτη για τα τότε μάτια μου Δημοτική Βιβλιοθήκη του Πειραιά, αλλά σε πολλές βιβλιοθήκες στον κόσμο. Μπορεί αυτή η ίδια πειραϊκή συμβουλή να κρύβεται στην δημιουργία της βιβλιοθήκης μας με την Έφη, που αριθμεί κάποιες χιλιάδες βιβλία.
Κάποιοι επιμένουν ακόμη και σήμερα, ότι στα σχολεία δεν πρέπει να προσκτάται μόνο ξερή γνώση. Στο Πρότυπο Γυμνάσιο Αρρένων Πειραιώς, τότε, ειδικοί καθηγητές, όπως ένας γνωστός, τότε, συνθέτης, έδειχναν στους μαθητές τον κόσμο της τέχνης και προέτρεπαν στην ισόρροπη γνωριμία του. Δεν ήταν μόνο οι μαθητικές εκδηλώσεις, ακόμη και με μαθητικά έργα ζωγραφικής από τις οποίες ξεπήδησε ένας γνωστός σήμερα ζωγράφος και σκηνογράφος. Ήταν στο ίδιο οικοδομικό τετράγωνο με το Γυμνάσιο ο Πειραϊκός Σύνδεσμος, που είχε συχνά διαλέξεις, ή κοντσέρτα και δυο βήματα παραπέρα το Δημοτικό Θέατρο, που φιλοξενούσε εποχιακά το αθηναϊκό τότε Βασιλικό Θέατρο και την Λυρική Σκηνή.
Ακούγαμε βέβαια σαν μαθητές την λέξη Ιωνίδειο, που δεν καταλαβαίναμε, γιατί η έμφαση δίνονταν στο Πρότυπο, Πρότυπο Γυμνάσιο Αρρένων Πειραιώς. Νιώθαμε, φυσικά, περήφανοι, ως μαθητές, που το Γυμνάσιό μας ήταν στην κεντρικότερη πλατεία της πόλης, δίπλα στο Ράλλειο Γυμνάσιο Θηλέων – κάρφος των οφθαλμών μας για τα κορίτσια – κι ίσως ακούγοντας κάπου κάποιο Ράλλη, υποπτευόμαστε και κάποιο δικό μας Ιωνίδη. Όμως ποτέ δεν μάθαμε ποιος ήταν. Προσωπικά αναρωτήθηκα αργότερα, όταν είδα ένα αγγλικό βιβλίο για μια μεγάλη Συλλογή Ιωνίδη αρχαίων ελληνικών σφραγιδολίθων, αν ήταν ο ίδιος Ιωνίδης. Σε μιαν επίσκεψή μου αργότερα στο περίφημο Victoria and Albert Museum στο Λονδίνο, κατάπληκτος είδα μια τεράστια συλλογή πινάκων ζωγραφικής, δωρεά ενός Κωνσταντίνου Αλέξανδρου Ιωνίδη κι ο νούς μου στράφηκε στο Ιωνίδειο.
Στο διαδίκτυο μπορεί να μάθει κανείς περισσότερα για ένα Κωνσταντινουπολίτη, ονόματι Κωνσταντίνο Ιπλικτσή, που ξεκίνησε το 1815 και με λίγα χρήματα, εμπόριο υφασμάτων στο Μάντσεστερ, αλλά κυρίως με την συμβουλή του πατέρα του: « Να μην ξοδεύεις περισσότερο από το ένα τρίτο του κέρδους σου. Δίνε το άλλο τρίτο για αγαθοεργούς σκοπούς και αποταμίευε το υπόλοιπο τρίτο.» Ο Αλέξανδρος, γιος του Κωνσταντίνου, έγινε πάμπλουτος, αλλά παρέμεινε φιλάνθρωπος κι άλλαξε το όνομά του σε Ιωνίδης, λόγω του μυθικού Ίωνα και της Ιωνίας. Ο γιος του, Κωνσταντίνος-Αλέξανδρος Ιωνίδης, (1833-1900) είναι ο δικός μας Ιωνίδης, που συνέχισε την φιλανθρωπική δράση της οικογένειας, όχι μόνο στην Αγγλία, αλλά και στην Ελλάδα. Ήταν η εποχή των μεγάλων Ηπειρωτών, Χίων κλπ. εθνικών ευεργετών. Ακουγόταν ακόμη η προτροπή του Κοσμά του Αιτωλού, «Σχολειά χτίστε!» Ο Ιωνίδης συμπορεύθηκε με τον Βαρβάκη και διάλεξε το ελεύθερο λιμάνι μιας υπόδουλης Ιωνίας, τον Πειραιά, ανύποπτος πως σημάδευε και μένα στο μέλλον.
Στην περίπτωσή μου το ιωνίδειο σημάδι βρήκε τον στόχο του στον χρόνο. Στο εμπορικό λιμάνι του Πειραιά φυσικό ήταν να μυηθώ από νωρίς σε ανάλογες εμπορικές και ναυτικές δραστηριότητες, όσο κι αν πέρασε χρόνος να το καταλάβω. Γι’ αυτό, ίσως, έγινα τελικά έμπορος, δηλαδή «επιχειρηματίας του πνεύματος», όπως αρέσκομαι να αποκαλούμαι. Κυριολεκτώ και δεν λογοπαικτώ, καθώς με την έκφραση αυτή προσπαθώ να εξηγήσω μια κοινωνική μου, σημαντική, νομίζω, δραστηριότητα, που μπορεί και να οδηγήσει στην αποδέσμευση από το παρόν και την δυναστεία του εγώ. Εννοώ μιαν άυλη, κερδοφόρα όμως επιχείρηση, με την επένδυση στον κάθε μαθητή μου, σε κάθε αναγνώστη μου, σε κάθε ακροατή μιας διάλεξης, τελικά σε κάθε μια ψυχή που θα ήθελε να μάθει κάτι για τις ιδέες που κέρδισα με την αρχαιολογική μου έρευνα και κυρίως με την ανασκαφή του άχρονου χώματος. Ο χρόνος του δικού μου κέρδους είναι άδηλος κι αν ο χρόνος – παρελθόν, παρόν και μέλλον – είναι αδιαίρετος, όπως υποστήριξε ήδη ο Ηράκλειτος, το άυλο κέρδος μου είναι βέβαιο. Επαναλαμβάνω, ο χρόνος της επένδυσης του επιχειρηματία του πνεύματος είναι άδηλος. Μήπως ο Κωνσταντίνος-Αλέξανδρος Ιωνίδης δεν κέρδισε στον χρόνο με την ίδρυση της Ιωνιδείου, μήπως λογάριασε το τότε παρόν του, μήπως φαντάσθηκε πως κάποιος, εγώ, ας πούμε, θα χρωστούσε ένα κομμάτι της ζωής του σε μια αγαθή του σκέψη;
Τελικά κατάλαβα τι κέρδισα κι εγώ από την επένδυση του Κωνσταντίνου Αλέξανδρου Ιωνίδη. Από τα λιμάνια του Πειραιά, πήγαιναν κι έρχονταν κάποτε τα καράβια στην Ιωνία, κι από τότε αδιάλειπτα σε Ανατολή και Δύση. Κάποτε από το λιμάνι του Πειραιά μπάρκαρα κι εγώ για την Αμερική. Κρατώ ως ενθύμιο, εκείνο το ναυτικό φυλλάδιο του δόκιμου ανθυποπλοίαρχου, που χρησιμοποίησα μια και μοναδική φορά. Όπως έγραψα σε ένα αφήγημά μου, έκανα πολλά άλλα θαλασσινά ταξίδια στη στεριά. Βούτηξα στο βυθό του χρόνου. Ευτυχώς στάθηκα τυχερός, γιατί στα ταξίδια μου στον χρόνο έδρεψα θησαυρούς και δεν αναφέρομαι μόνο στην κυριολεκτικά χρυσοφόρο ανασκαφή των Αρχανών, ή του Ιδαίου Άντρου. Από τον καιρό της μαθητείας μου στον Πειραιά, πάντως, η σχέση με την θάλασσα είναι μυστική. Μπορεί η απόφαση για τις τελευταίες ανασκαφές μου στα 1500 και στα 1200 μ. του κρητικού Ψηλορείτη να οφείλεται στο γεγονός ότι από μεγαλύτερο ύψος πάνω στις κορφές της προαιώνιας καταποντισμένης Αιγηίδας βλέπει κανείς καλλίτερα τον θαλασσινό ορίζοντα, αλλά το σημαντικότερο βλέπει κανείς μακρύτερα. Αν μάλιστα τυχαίνει να είναι κανείς αρχαιολόγος, να έχει δηλαδή μελετήσει τον χρόνο, μπορεί, ίσως να βλέπει καθαρότερα στον χρόνο.
Χωρίς να το καταλάβω, ο Πειραιάς σημάδεψε τη ζωή μου. Πώς να εξηγήσω διαφορετικά την σπουδαία ανασκαφή μου στα Κύθηρα, που ανήκει, ως γνωστόν, στα πειραϊκά χωρικά ύδατα. Στα όποια επιτεύγματά μου ίσως πρέπει να συγκαταλεγεί και μια προθήκη κυθηραϊκών ευρημάτων στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Πειραιά. Ασφαλώς ο Πειραιάς σημάδεψε τη ζωή μου ανεξίτηλα, καθώς Πειραιώτισα είναι και η Έφη, έστω κι αν εγώ ήμουν τότε κοντόφθαλμος, έβλεπα μόνο το διπλανό στην Ιωνίδειο Ράλλειο Γυμνάσιο Θηλέων κι όχι απ’ την άλλη μεριά της πλατείας, το Λύκειο Σταυριανού «Ο Ελληνισμός». Είναι προφανές ότι στάθηκα τυχερός, γιατί ως έφηβος βρέθηκα στον Πειραιά. Γι αυτό κι έγινα ταξιδευτής στον χρόνο. Κι αν βρίσκομαι απόψε εδώ, έμφορτος σε μνήμες, είναι για όσα αποθησαύρισα απ’ τα ταξίδια μου, ό,τι κατέγραψα σε μερικά βιβλία ανασκάπτοντας το παρελθόν, γι’ αυτή την συμβουλή που κράτησα από την μαθητεία μου στην Ιωνίδειο για τα βιβλία, την μάθηση, την παιδεία.
